آدمی از قعر دوران...

تعریف اعجاز بیانی

"معجزه" از کلمه عجز گرفته شده، و در لغت به معنای ضعف و ناتوانی است، [1]و در اصطلاح عبارت است از گفتـار شگفت انگیز و جالب توجه و یا امـر خارق عادتی  که به وسیله مدعی مقام نبوت، برخلاف قوانین عادی و جاری طبیعت و به منظور اثبات ادعای رسالت، همراه باتحدی انجام می گیرد.[2]

دیدگاه اعجاز بیانى از مشهورترین و فراگیرترین رویکردها در حوزه اعجاز قرآن است که بازتاب و تأثیر فراوانى در حوزه مطالعات کلامى، ادبى و تفسیرى داشته و مجموعه‌اى وسیع از مجادلات و مباحثات را گرد خود پدید آورده است. این دیدگاه براین فرض استوار است که ساختار بیانى قرآن با برخوردارى از‌ویژگیهاى مافوق بشرى، عجز بشر از هماوردى با آن را در‌پى داشته و بى‌پاسخ ماندن تحدّى قرآن که در بیشتر موارد ناظر به همین ساختار بیانى است، بهترین دلیل بر درستى این مدّعاست، بنابراین، اعجاز بیانى در‌واقع از وجوه تحدّى به‌شمار مى‌آید که نسبت به وجوه دیگر از شهرت و پشتوانه مطالعاتى بیشترى برخوردار است.[3]

اعجاز بیانی قرآن از نظر مرحوم طالقانی

آیت‌الله سیدمحمود علائی طالقانی متولد ۱۳ اسفند ۱۲۸۹ و متوفی  ۱۹ شهریور ۱۳۵۸ از دسته مفسرینی است که با فاصله گرفتن از شیوه های سنتی تفسیر، شیوه نسبتاً جدیدی از تفسیر یعنی تفسیر اجتماعی را در کتاب خود یعنی پرتوی از قرآن در پی گرفته است.

وی در مقدمه جلد سوم تفسیر پرتوی از قرآن و نیز ذیل برخی آیات مرتبط با بحث اعجاز قرآن نظرات جالب توجهی در باره اعجاز بیان نموده است که بررسی آن می پردازیم.

آیت الله طالقانی‌ اعجاز قرآن مجید را منحصر در بلاغت نمی داند و معتقد است «اگر اعجاز قرآن براى بلاغت آن بود تنها براى عرب یا فصحاء عرب معجزه بود با آنکه قرآن براى همه و همیشه است»[4]

مفسر پرتوی از قرآن انواع اعجاز را حاصل ذوق مفسرین دانسته و منکر جاودانه بودن وجه خاصی از اعجاز قرآن است. ایشان در همین زمینه می گوید:«علماء و مفسرین هر کدام بذوق خود اعجاز قرآن را از جهتى دانسته‏اند: مانند بلاغت، پیشگویى، معارف و علوم جهانى، قوانین و اصول حیاتى، دلربایى. هر یک از این جهات معجزه است براى زمانى و مردمى نه براى همه و همیشه»[5]

گرچه مرحوم آیت الله طالقانی، منکر وجه اعجازی لفظ قرآن نمی شود و معتقد است که «قرآن براى عرب و غیر عرب در هر زمانى معجزه باقیه است، هر کس را دلى باشد و به آن دل دهد بلاغت رسا و نظم و آهنگ دلربایش دل و قلب او را مى‏رباید، براى اهل نظر و فکرى که از غرور و غرض و تعصب آزاد باشند آیات محکمش درباره اسرار سعادت و شقاوت، هدایت و ضلالت، امور نفسانى و روانى، اخلاقى و اجتماعى، و بیان مبادى و غایات خلقت و روابط عمومى جهان و خلق و خالق، حقوق بین بین، اعمال و آثار ملکات و آداب و تشریع و نظامات، معجزه علمى و عقلى مى‏باشد.»

اعجاز بیانی قرآن از نظر مرحوم بازرگان

مهدی بازرگان متولد ۱۲۸۶ در تهران و متوفی ۳۰ دی ۱۳۷۳ در ژنو سیاستمدار، استاد دانشگاه و پژوهشگر قرآن بود که در کنار مرحوم آیت الله طالقانی و یدالله سحابی، یکی از بنیادگذاران نهضت آزادی ایران و همچنین از فعالان در ارتباط با انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده فنی دانشگاه تهران بود.

مهمترین نظریه وی روابط ریاضی در قرآن است. مهدى بازرگان در سیر تحول قرآن با تأکید بر ترتیب نزول قرآن در برابر ترتیب مصحفى به سیر‌زبانى و محتوایى قرآن توجه مى‌کند. او با استفاده از مطالعات آمارى و بسامدى مى‌کوشد براى قرآن در سیر نزول، نظمى استوار و غیر‌طبیعى ترسیم کند.

مهندس مهدی بازرگان نسبت به مرحوم طالقانی،‌دیدگاه منتقدانه تری در برابر دیدگاه اعجاز بیانی قرآن دارد و به نوعی می توان گفت این نوع اعجاز را از اساس قبول ندارد.

وی معتقد است «اگر بخواهیم فصاحت و بلاغت و زیبایی لفظی را دلیل بر معجزه بگیریم(به دلیل اینکه دیگران نمی توانند نظیر آن را بیاورند ) بایستی سعدی، ویکتور هوگو ، فردوسی و امرؤالقیس و دیگر شعرا نیز هر کدام یک پا پیغمبر باشند ؛ چرا که اگر دیگران یک عمر هم زحمت بکشند نمی توانند مثل اشعار آنها را بیاورند یا مثل آنها بیان فصیح و بلیغ و زیبا داشته باشند .»[6]

او در پاسخ به این شبهه که یکی از شروط اعجاز ،‌ادعای فرد مبنی بر پیامبری است می گوید:«البته علما جواب می دهند که اینها ادعایی نکردند ولی بعضی هم ادعا می کنند مثلاً متنبی که از شعرا و نویسندگان عرب است ادعای نبوت هم کرده است چون کلامش خیلی زیبا بوده است.»[7]

مرحوم بازرگان،‌ تکیه به جنبه بلاغی و صناعات ادبی برای وجه اعجاز دانستن قرآن را نوعی سبک ساختن این کتاب آسمانی می داند و ضمن نفی شدید انتساب این دیدگاه به قرآن معتقد است «اگر خیلی بخواهیم از این بابت مقام قرآن را- مقام ادبی و به اصطلاح مقام شعری آن را - بالا بیاوریم به این نتیجه می رسیم که پیغمبر یک شاعر دست اول می شود، بزرگ ترین شاعر دنیا . اتفاقاً می بینیم که خود قرآن چنین انتساب و افتخاری را یا چنین جنبه ی اعجازی را شدیداً در آیه 36 سوره یس رد می کند»[8] « فصاحت و بلاغت که در نظر منتقدین ما مهم ترین و احیاناً یگانه معجزه قرآن تلقى شده است علاوه برآنکه چنین ادعا و اظهارى در خود قرآن نشده یک نوع محدود ساختن و تنزل مقام نیز می باشد.»[9]

او عدم استشهاد قرآن به وجه بلاغی آیات را مهمترین مستند برای اثبات مدعای خویش می داند و می گوید: «در هیچ جای قرآن هم دیده نمی شود که صفت بلیغ ترین و زیباترین عبارات را برای خود ذکر کرده باشد. تازه اگر این را معجزه بدانیم معجز ه ای خاص می شود که فقط برای عرب مورد و موضوع پیدا می کند. برای ما فارسی زبان ها یا بر ای ژاپنی ها و دیگر ملیت ها که نمی توانند عربی را درک و احساس کنند چگونه است چطور می توان به جنبه ی هنری و ادبی آن در سر حد معجزه تکیه کرد در حالی که مردم غیرعرب از این معجزه و درک آن محروم هستند؟»[10]

بازرگان معتقد است «از علامات خدائى بودن قرآن (یعنى بشرى نبودن آن) مباینتى است که نه تنها در لفظ و صورت، بلکه در مقصد و منطق با تولیدات بشرى دارد.»[11]

منابع

ابن منظور، لسان العرب، لبنان، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، س 1408 هق 1988 م

تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، تحقیق عبد الرحمن عمیره، قم، الشریف الرضی، س 1409 هق 1989م

دشتی،‌سیدمحود،‌اعجاز بیانی قرآن،‌دائره المعارف قرآن کریم

طالقانى، سید محمود، پرتوى از قرآن،تهران، شرکت سهامى انتشار، 1362 ش‏، چاپ چهارم‏

بازرگان، مهدی، بازگشت به قرآن،‌ تهران،‌شرکت سهامی انتشار،‌ 1388 ش، چاپ اول